تأملی بر رویدادهای علم و فنّاوری در ایران طی 200 سال اخیر (پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تخصصی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکترا دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

شواهد تاریخی گویای این است که در ایران توجه به علم و فنّاوری برای توسعۀ کشور از حدود 200 سال پیش و از اوایل سده سیزدهم خورشیدی آغاز شده است. در این مقاله با مطالعه و بررسی اسناد و منابع تاریخی، به مرور مهم­ترین اقدام­های دولت در حوزه­های آموزش عمومی، آموزش عالی، پژوهش و فنّاوری و نقد آن­ها در سه دوره تاریخی قاجار (از زمان صدارت عباس میرزا)، پهلوی و جمهوری اسلامی پرداخته می­شود. شکل­گیری مدارس جدید به جای مکتب­خانه­ها، تصویب قانون الزامی شدن آموزش عمومی، تأسیس دانشگاه­ها، رشد جهشی میزان باسوادی، رشد کمّی و کیفی آموزش عالی، افزایش میزان انتشارات علمی و توسعه فنّاوری در حوزه­های راهبردی مانند فنّاوری موشکی و فنّاوری هسته­ای مهم­ترین رویدادهای سیاستی حوزه علم و فنّاوری طی دو سده اخیر در ایران است. همچنین وابستگی به کشورهای خارجی به ویژه در دوران قاجار و پهلوی، تسلط دیوان­سالاری در حوزه علم و فنّاوری و تحریم­های بین المللی مهم­ترین مسائل سیاستی در حوزه علم و فنّاوری است که کشور با آن روبرو بوده است. با این حال، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به رغم وجود موانع خارجی به ویژه جنگ تحمیلی و تحریم­های بین المللی، دستاوردهای گسترده­ای در حوزه علم و فنّاوری کسب شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Reflection on Science and Technology Events in Iran During the Last Two Centuries (Before and after the Islamic Revolution)

نویسندگان [English]

  • golamali montazer 1
  • esmaeel kalantari 2
چکیده [English]

Historical evidence proposes that in Iran, attention to science and technology for the development of the country began some 200 years ago. This article studies and reviews historical documents and resources and go through the most important government actions in the fields of public education, higher education, research and technology, and their criticism in three historical Qajar periods (since the time of Abbas Mirza chancellorship), Pahlavi and the Islamic Republic. Establishment of new schools instead of old ones, adoption of the law requiring public education, establishment of universities, rapid growth in literacy, quantitative and qualitative growth of higher education, increasing the number of scientific publications and technological development in strategic areas such as Missile technology and nuclear technology have been the most important policy events in the field of science and technology in Iran for the last two centuries. Also, dependency on foreign countries, especially during the Qajar and Pahlavi era, bureaucratic dominance in the field of science and technology and international sanctions are the most important policy issues in the field of science and technology that the country has been faced. However, since the victory of the Islamic Revolution and despite external obstacles, especially imposed war and international sanctions, widespread achievements have been made in the field of science and technology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Public education
  • Higher education
  • Technology
  • Qajar era
  • Pahlavi era
  • Islamic Republic of Iran

مراجع

  1. آدمیت، فریدون (1334).  امیرکبیر و ایران، طهران: مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر.
  2. احمدوند، عماد، قربانعلی، امیر، عالمی، علی­رضا (1388)، ماهنامه فنّاوری نانو، 145.
  3. احیایی، زینب (1377). آموزش عالی در ایران، کیهان فرهنگی، 143: 50-53.
  4. باری­یر، ژولیان، (1363). اقتصاد ایران (1349- 1279)، ترجمه مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، تهران: سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه.
  5. براون، ادوارد، (1380).  انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه تهری قزوینی، تهران: نشر کویر.
  6. بشری، اسماعیل، (1389). نقش موشک در سیاست بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران، پژوهش­نامه روابط بین­الملل، 49: 9-40.
  7. پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (1394). وضعیت تولید علم کشور در 37 سال قبل و بعد از انقلاب اسلامی.
  8. پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (1395). تولید علم ایران بعد از انقلاب اسلامی 130 برابر شد.
  9. تکمیل همایون، ناصر، (1385).  آموزش و پرورش در ایران، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
  10. جمالزاده، محمدعلی (1335).  گنج شایگان، برلین: انتشارات کاوه.
  11. جوادی ارجمند، محمدجعفر؛ مکرمی پور، محمد باقر و نقدی نژاد، اطهره (1398). «حکمرانی و توسعه اقتصادی در ایران»، فصلنامه پژوهش های راهبردی انقلاب اسلامی، سال 2، شماره 6، تابستان.
  12. حکمت، علی­اصغر (1379). برگزیده­ها: دانشگاه تهران چگونه به وجود آمد؟، ایران­نامه، 71: 295-310.
  13. خرم­رویی، سعید (1391). پیدایش و شکل­گیری تعلیم و تربیت نوین در ایرن عصر مشروطیت، همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
  14. دانشگاه آزاد اسلامی (1396). پایگاه اینترنتی دانشگاه آزاد اسلامی.
  15. دانشگاه پیام نور (1396). پایگاه اینترنتی دانشگاه پیام نور.
  16. دانشگاه جامع علمی- کاربردی (1396). پایگاه اینترنتی دانشگاه جامع  علمی- کاربردی.
  17. دانشگاه فرهنگیان (1396). پایگاه اینترنتی دانشگاه فرهنگیان.
  18. دانشگاه فنی و حرفه­ای (1396). پایگاه اینترنتی دانشگاه فنی و حرفه­ای.
  19. دلاور، علی (1397). روش تحقیق در روان­شناسی و علوم تربیتی، تهران: نشر ویرایش.
  20. رزاقی، ابراهیم (1375).  گزیده اقتصاد ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  21. رهنمایی، محمدتقی (1387). تحولات آموزش عالی در ایران طی سه دهه 85- 1355، در درآمد: مروری بر کارنامه سی­ساله نظام جمهوری اسلامی ایران، مجموعه مقالات نخستین همایش علمی درآمدی بر کارنامه نظام جمهوری اسلامی ایران تدوین ابراهیم کلانتری، جلد 2: علم و فرهنگ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  22. رینگر، مونیکا اِم (1381). آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوره قاجار، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، تهران: انتشارات ققنوس.
  23. سازمان نهضت سوادآموزی، (1396)، درباره سازمان.
  24. ستاری، سورنا (1395). حجم اقتصاد فنّاوری نانو ایران در چهار سال اخیر بیست برابر شده است، تدوین از نفیسه کرمی، دانش­بنیان، 8: 126-127.
  25. سوداگر، محمد (1359). رشد روابط سرمایه­داری در ایران، تهران: نشر پازند.
  26. سیما شمس­آوری، پری (1356). سخنی کوتاه پیرامون تحول نظام آموزش عالی در دوران پنجام سال سلطنت دودمان پهلوی، روان­شناسی و علوم تربیتی، 16: 128-138.
  27. سینایی، وحید (1384). دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران، تهران: نشر کویر.
  28. شفقت، ابوطالب؛ جعفری، سید اصغر و چهرآزاد، سعید (1398). «ژرفکاوی نقش دانشگاه صنعتی مالک اشتر در دیپلماسی علم و فناوری ایران در ترکیه»، فصلنامه راهبرد سیاسی، سال 3، شماره 9، تابستان: 131-109.
  29. شورای عالی انقلاب فرهنگی (1396). پایگاه اینترنتی شورای عالی انقلاب فرهنگی.
  30. شورای عالی انقلاب فرهنگی (1367).  اساسنامه جدید دانشگاه پیام نور مصوب جلسه 100 مورخ 01/09/1367.
  31. صبوری، علی اکبر (1397). بررسی اسناد علمی ایران در سال 2018، نشاء علم، 9(1): 2-13.
  32. صداقت­کیش، جمشید (1352). صنایع در توسعه اقتصادی ایران، تهران: سازمان چاپ خوشه.
  33. صنیع اجلال، مریم (1396). رویکرد انقلاب اسلامی در سیاست خارجی ایران و آینده توسعه علم و فنّاوری در نظام شبکه­ای بین­المللی، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، 7(25): 25-44.
  34. علم، محمدرضا، دشتی، فرزانه، میرزایی، بیژن (1393). برنامه تجدد و نوسازی ایران در عصر رضاشاه پهلوی، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 4(1): 61-86.
  35. عصر دیپلماسی (1395). تاریخچه صنایع موشکی ایران.
  36. عیسوی، چارلز (1362). تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره.
  37. فراستخواه، مقصود (1388). سرگذشت و سوانح دانشگاه در ایران، تهران: نشر رسا.
  38. فیوضات، ابراهیم (1375). دولت در عصر پهلوی، تهران: نشر آگه.
  39. قاضی­نوری، سید سپهر، قاضی­نوری، سید سروش، (1393). مقدمه­ای بر سیاست­گذاری علم، فنّاوری و نوآوری، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرّس.
  40. قیومی ابرقویی، عباس (1390). تحقیقی در علل ناکامی نخستین تجربه­های سیاست­گذاری توسعه دانش و فنّاوری در ایران از دوره جنگ­های ایران و روس تا پایان صدارت امیرکبیر، سیاست­نامه علم و فنّاوری، 1(1): 95-110.
  41. کاتوزیان، محمدعلی (همایون) (1373)، اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
  42. کاظمی، محمود، بزرگی، سید مهدی (1387). ریشه­کنی بی­سوادی در کشور بعد از انقلاب اسلامی ایران، در درآمد: مروری بر کارنامه سی­ساله نظام جمهوری اسلامی ایران، مجموعه مقالات نخستین همایش علمی درآمدی بر کارنامه نظام جمهوری اسلامی ایران تدوین ابراهیم کلانتری، جلد 2: علم و فرهنگ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  43. کلانتری، اسماعیل (1387). دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در حوزه فنّاوری نانو، در درآمد: مروری بر کارنامه سی­ساله نظام جمهوری اسلامی ایران، مجموعه مقالات نخستین همایش علمی درآمدی بر کارنامه نظام جمهوری اسلامی ایران تدوین ابراهیم کلانتری، جلد 2: علم و فرهنگ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  44. کورنگ بهشتی، سیامک (1378). جایگاه دانشگاه آزاد اسلامی در نظام آموزش عالی ایران، پژوهش­های مدیریت راهبردی، 17-18: 87-92.
  45. گروه تحقیقات اقتصادی بانک خاورمیانه، (1394). بررسی صنعت خودروسازی ایران.
  46. محبوبی اردکانی، حسین (1370). تاریخ مؤسسات جدید تمدنی در ایران، جلد اول، تهران: مؤسسه انتشارت و چاپ دانشگاه تهران.
  47. محبوبی اردکانی، حسین (1368). تاریخ مؤسسات جدید تمدنی در ایران، جلد دوم، تهران: مؤسسه انتشارت و چاپ دانشگاه تهران.
  48. مجلس شورای اسلامی (1376). جایگاه، اهداف و وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوّب 20/08/76.
  49. مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی (1396). قانون تأسیس دانشگاه­های شهرستان­ها، مصوب 3 خرداد 1328.
  50. مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی (1364). کلیات آیین­نامه تأسیس مؤسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی مصوب چهل و یکمین جلسه مورخ 23/07/1364 شورای عالی انقلاب فرهنگی.
  51. معاونت علمی و فنّاوری ریاست جمهوری (1396). پایگاه اینترنتی معاونت علمی و فنّاوری ریاست جمهوری.
  52. مؤسسه پژوهش و برنامه­ریزی آموزش عالی (1396). سامانه دریافت کدینگ در سال تحصیلی 95 -1394.
  53. نفیسی، سعید (1370). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران: انتشارات بنیاد.
  54. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، (1396). پایگاه اینترنتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
  55. هاشمی رفسنجانی، اکبر (1373). امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  56. همراز، ویدا (1376). نهادهای فرهنگی در حکومت رضاشاه، تاریخ معاصر ایران، 1: 50-63.
  57. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1364). تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    1. Britannica, (2017), Industrial Revolution.
    2. OICA, (2017a), 2016 production statistics.
    3. OICA, (2017b), World Motor Vehicle Production.
    4. Oxford, (2017), Industrial Revolution.
    5. Shanghai, (2017), Academic ranking of world universities 2017.
    6. SJR, (2017), Scimago Journal and Country Rank.
    7. Statnano, (2018), Iran.
    8. UNCTAD, (2016), Science, technology and innovation policy review: The Islamic Republic of Iran, New York and Geneva: United Nations Publications.
    9. Webometrics, (2017), Islamic Republic of Iran.

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار